Yazar: Şenay Çimen
Modern anlamda ilk demiryolu, sanayi devrimini gerçekleştirmiş olan İngiltere’de ulaşıma açıldı. Manchester-Liverpool hattı 1830 yılında hizmete girmiş ve 1852 yılında İngiltere’de demiryolunun ulaşmadığı sadece üç şehir kalmıştır. 1832 yılında Fransa’da Lyons-St. Etienne ve bundan üç yıl sonra Paris St.-Germen arasında lokomotifler işlemeye başlamıştı. 1835 yılında Almanya Nurnberg-Fürth ve 1839’da Leibzig-Dresden seferleri yapılmaktaydı. Belçika’da ise ilk trenler 1836 yılında Brüksel-Antwerpen hattında çalışmaktaydı. 1851-1852 yıllarında Şili, Peru, Brezilya ve Arjantin’de demiryolları ulaşıma açıldı.
Osmanlı İmparatorluğu’nda gerçek anlamda ilk demiryolu inşa girişimleri, 19. yüzyılın sonlarında otonom bir yapıya sahip olan Mısır’da başlamıştır. İlk girişimleri Mehmet Ali Paşa döneminde başlatılan İskenderiye – Kahire demiryolu hattı imtiyazı, oğlu Abbas Paşa döneminde İngiliz Robert Stephenson’a verilmiştir. 1854 yılında işletmeye açılan hat 1905 yılına gelindiğinde 3000 km’lik bir uzunluğa ulaşmıştır.
- Abdülhamid, demiryollarının ülke refahını arttıracağı gibi emniyeti tehdit eden faktörleri karşılamak ve önlemek, aynı zamanda da, ekonomik öğelerin, yani tarım ürünlerinin dünya pazarlarına ulaştırılmasıyla, zenginliğin de artacağını, ithalat ve ihracattan alınan gümrük vergilerinin hazineye katkıda bulunacağını, demiryolu hattı üzerinde bulunan muhtemel zengin maden yataklarının işletmeye açılacağını, maden üretimi ve dolayısıyla bundan alınacak vergilerin de artacağını düşünmektedir. Göçmenlerin yerleştirilmesi konusu da Osmanlı Devleti’nin demiryolu politikasının bir başka maddesidir. Osmanlı, demiryolu yapımında milli faktörler etrafında strateji geliştirirken, Avrupalı ülkeler, Osmanlı’nın coğrafi konumunu ve ekonomik potansiyelini kullanmayı arzulamaktadır.
“Hükümet işi değil hükümdar işi” sloganı ile inşası başlayan Hicaz demiryolu çalışması için silah altına alınan erlerden bir kısmını sevk edip askeri disiplin altında onlardan faydalanma yoluna gidilmiştir. Hicaz Demiryolu 1900-1908 yılları arasında inşa edilmiştir.
Köstence Çernavoda hattı Osmanlı Devleti’nin Avrupa topraklarında yapılan ilk demiryolu hattıdır. Tuna üzerinde bulunan Çernavoda’dan Karadeniz sahilindeki Köstence limanına kadar uzanan bu hat için 1857 tarihinde Barkley Kardeşler ve Mühendis Charles Liddell ve Lewis Gordon’dan oluşan İngiliz gruba 99 yıllığına imtiyaz verilmiştir.
Rusçuk - Varna demiryolu Tuna nehrini Karadeniz ile bağlayarak 1888 yılında Rumeli Demiryollarının açılışına kadar İstanbul ile Avrupa arasındaki en uygun yol olarak önemini korumuştur. 1854 yılında Rusçuk - Varna demiryolu imtiyazı İngiliz Barkley Kardeşler’e 99 yıllığına verilmiştir. Bu hatta ait Rusçuk gar binası günümüzde taşımacılık müzesi olarak kullanılmaktadır.
Osmanlı Devleti’nin Avrupa topraklarında meydana gelebilecek olası savaş, isyan gibi durumlar karşısında bir ulaşım hattına ihtiyacı olmuştur. Rumeli Demiryolu hattı için 1868 tarihinde Belçikalı Van der Elst kardeşler ve ortaklarına imtiyaz verilmiştir. Bu imtiyaz içinde demiryolunun geçtiği bölgelerdeki orman, maden ve taş ocaklarının işletilmesi de bu ortaklara verilecekti. Anlaşma gereği firma çalışmalara başlamış ancak devamı gelmediğinden mukavele iptal edilmiştir. Bundan sonraki süreçte Rumeli demiryollarının imtiyazı Baron Hirsch’e verilecektir. Bu hat İstanbul’dan başlayarak Bosna’dan geçip ya doğrudan ya da şubeler yoluyla Edirne, Filibe, İnos, Bergos (Burgaz) ve Selanik’e uğrayarak Sava nehri hududuna kadar uzayacaktır.
İzmir-Aydın demiryolu hattının imtiyazı 1856 tarihinde bir İngiliz irketine verilmiş ve1860 tarihinde işletmeye açılmıştır. İzmir ve çevresinden elde edilen ipek, zeytin, üzüm, palamut, meyan kökü, tiftik, halı, zeytinyağı, pamuk, şarap, kök boya, deri gibi ürünler develerden oluşan kervanlar aracılığıyla, ya da öküz arabaları ile İzmir limanına getirilerek buradan ihraç ediliyordu. Yabancı gemilerle bölgeye getirilen kumaşlar ve diğer işlenmiş ürünler ise aynı nakliye araçları ile iç bölgelere ulaştırılıyordu. Ancak kervan yollarının yetersiz ve bakımsız oluşu nedeniyle ulaşım çoğu kere aksıyor, ucuz, hızlı ve etkin bir nakliyat yapılamıyordu. Develerle taşınan malların taşıma fiyatları çok yüksekti. Mesafe arttıkça fiyatlar da artıyordu. Bölgedeki olanakların bilincinde olan yabancı tüccarlar, ulaşımdaki sorunu aşmak için bölgeye demiryolu yapılması fikrini gündeme getirmişlerdir. Bu anlamda imtiyaz 1856’da Robert Wilkin’in temsil ettiği gruba verilmiştir.
İzmir-Kasaba demiryolu hattı verilen imtiyaza göre 1863-66 yılları arasında yapımı tamamlanan normal hattır. 1863 yılında 93 km. uzunluğundaki İzmir-Kasaba hattının yapımı için Edward Price’a 99 yıllığına imtiyaz verilmiştir. Demiryolunun inşaatına 1864 yılında başlanmış ve 1867 yılında 92 km. uzunluğundaki İzmir Kasaba hattı tamamlanmıştır. Hat 1875'te Alaşehir'e kadar uzatılmıştır.
Diğer demiryolu hatları:
Mersin Adana demiryolu hattının yapım ve işletmesi 1883 yılında İngilizlere verilmiş ve hat 1886 yılında işletmeye açılmıştır. Bu hat başta pamuk olmak üzere Çukurova’nın tarım ürünlerini Mersin limanına taşımak için açılmıştır.
Bursa- Mudanya Demiryolu hattı 1873 yılında imtiyazı verilmiş dar hattır.
Açılış töreni 1892 tarihinde gerçekleşen Mudanya – Bursa demiryolu hattı, 1894 yılında Nagelmakers tarafından Dar Hat Demiryolları Şirketi’ne kiralanmıştır. Bu hat 1931 yılında devlet tarafından satın alınmış ve 1953 yılında bir tasfiye kanunu ile sökülmüştür.
Dünyada demiryolları hala aktif olarak kullanılıyor. Türkiye’de ise daha fazla demiryolu ulaşımının kullanılmasını ümit ediyoruz. Yine de mevcut raylı sistemler özellikle büyük şehirler için hayatı kolaylaştırmaktadır.
Mustafa Kemal’in de dediği gibi “demiryolları refah ve ümran tevlit eder”.
KAYNAKLAR
Vahdettin ENGİN ; Rumeli Demiryolları, Eren Yay., 1993, İstanbul.
Murat ÖZYÜKSEL; Osmanlı İmparatorluğu’nda Nüfuz Mücadelesi, Anadolu ve Bağdat Demiryolları, Türkiye İş Bankası Kültür Yay, 2013 İstanbul.
Yonca KÖSEBAY ERKAN, “Anadolu Demiryolu Çevresinde Gelişen Mimari ve Korunması”, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Anabilim Dalı, Doktora Tezi, Mayıs 2007.
Demiryol Dergileri.