Türkiye'den Dünyaya Bir Yol Hikayesi: TATKO
TATKO, kökleri Selanik'e dayanan Yalman ailesinin bir girişimi olarak 1927 yılında İstanbul'da kuruldu. Yalman ailesi, sanayi yatırımları ve dış temsilciliklerle Türkiye'de kendi alanlarında bir kültür mirasını korumayı, ülkenin istihdam açığını kapamayı esas alıyordu.
Bugün ticarette zirveye ulaşan şirketin kurucularının babası olan Osman Tevfik Bey, 20.yy’ın başlarında Osmanlı İmparatorluğu topraklarında yer alan Selanik'in önemli figürlerinden biriydi. Yayınladığı “Gonca-i Edeb” ve “Mütalaa” adlı gazetelerde dönemin yazarlarına alan açan bir entelektüel olmanın yanı sıra, Selanik Askeri Rüştiyesi'nde hat hocalığı yaparak genç dimağları aydınlatmaya çalışıyordu. Hatta öğrencilerinden biri de yıllar sonra Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu olacak Mustafa Kemal'di. Osman Tevfik Bey, İdare-i Mahsusa'da görevlendirilmesi söz konusu olunca, eşi Hasibe Hanım ve çocuklarıyla birlikte İstanbul'a doğru yola koyuldu. O dönemde henüz ticaretle ilgisi yoktu ama bu yolculuk, ileride kurulacak şirketin habercisi olacak; Yalman ailesinin ikinci ve üçüncü kuşak üyeleri de bundan sonra sanat, basın, ticaret, spor ve akademide önemli başarılara imza atacaklardı. Osman Tevfik Bey’in oğullarından Ahmed Emin Bey, bilim ve siyaset dünyasının tanınmış ismi, edebiyatçı ve gazeteci olarak tanınan bir isimdi. Oğullarından biri de yıllar sonra devlet planlamasına katkı verecek olan Nur Yalman olup, akademik camianın önde gelen isimlerinden biri oldu. İsmi Atatürk tarafından koyulan Mustafa Vacit Bey'in oğlu, annesinin kökeni Sokullu ailesine dayanan Alp Yalman ise spor camiasında önemli katkılarda bulunmuş bir isimdir.
Osman Tevfik Bey'in oğullarından Ahmed Emin Bey, okuyup araştırmaya büyük merak duyan bir göçmen olarak babasının yolunu izledi ve eğitim hayatını tamamladıktan sonra kendini gazeteciliğe adadı. Millî Mücadele dönemiyle ilgili ana akım gazetelerin önde gelen isimlerinden biri oldu. Vakit Gazetesi’nin ardından kurduğu “Vatan” adlı gazete dönemin gazetecilik anlayışı gereği, İstiklal Mahkemeleri tarafından 1925 yılında sansürlendi. Ahmed Emin Bey’i bir arayışa sevk etti, çünkü yazarlık, ailesinin geçimini sağlama yolunda ona sunulan bir yoldu. Bu noktada tesadüfler peş peşe geldi ve yeni geçim kaynağı ticaret oldu. Hem eğitimi hem gazeteciliği vesilesiyle Amerikalı dostlar edinen ve Amerikan sermayesinin, yeni kurulan Türkiye Cumhuriyeti'nin altyapı ihtiyaçlarını karşılamada rol oynayabileceğini düşünen Ahmed Emin Bey'e teklif, dostlarından biri olan Amerikan Sefareti Ticaret Ataşesi Julian Gillespie'den geldi. Gillespie bir sohbetlerinde ona, eğer bir şirket kurarsa bazı Amerikalı girişimcilerle bağlantı kurabileceğini ve hatta o sırada İstanbul'da olan Goodyear Lastik şirketi temsilcisinin bir "umumi vekil" aradığını söyledi. Amerikan sermayesinin ülkeye girmesi gerektiğini gazetelerinde de dile getiren Ahmed Emin Bey, bu teklifi kardeşi Mehmet Rıfat Yalman ve aile dostları Necmeddin Molla'nın damadı Kemal Halil Bey’e açtı. Onların da onaylamasıyla prensip kararı alındı ve elli bin liralık sermaye bir araya getirilerek şirket kuruldu: “Kemal Halil, Mehmet Rıfat ve Şirket - Türkiye Otomobil, Lastik ve Traktör Komandit Ortaklığı Goodyear Fabrikası Türkiye Vekil-i Umumisi”…
Daha sonra Mustafa Vacit Yalman'ın da katılımıyla büyüyen şirketin adresi, ilk antetli kağıt üzerinde yer alan adres Beyoğlu İstiklal Caddesi No: 16 idi. Ayrıca, “Beyoğlu, Bakırköy Sokak No: 3B” adresinde bir garaj ve tamir merkezi kuruldu. Telgraf adresinde yer alan “İstanbul-Tatko” (The Automobile and Tire Co.) kısaltması ise, şirketin adı olarak tarihe geçti.
Şirketin kurulmasının ardından Goodyear ile yapılan görüşmelerle anlaşma sağlandı ve TATKO, Goodyear Tire and Rubber Company'nin "vekil-i umumisi" (genel distribütörü) olarak ticari faaliyetlerine başladı. Ertesi yıl Dodge Brothers otomobillerinin Türkiye'deki dağıtımı da üstlenildi. Bu arada iki kardeş, Türkiye'de farklı bölgelerde acente kuracakları yerleri belirlediler ve kısa süre içinde şirket, Amerika'dan en büyük mal getiren şirkete dönüştü ve Amerikan sanayisinin Türkiye pazarındaki önemli bir aracı haline geldi.
Takip eden iki yıllık süreçte TATKO, Ankara-Kayseri Demiryolu inşaatında yer aldı; bu anlaşma ile Türkiye’de demiryolu inşaatında ilk kez mekanik ekipman kullanılmaya başlandı. Kuruluşundan sonra TATKO, tarım faaliyetlerinin gelişmesini ve hızlanmasını sağlayacak bir girişimde bulunarak, Caterpillar ve Case traktörlerini, harman makinelerini ve diğer zirai ekipmanları işlerine kattı. Yıllar geçtikçe ilişkiler ve faaliyet alanları da genişledi; 1935 yılında TATKO'nun temsilcisi olduğu Curtis Wright, Türkiye'de Hawk avcı uçaklarının üretimi için Türk Hükûmeti ile bir anlaşma imzaladı; TATKO ayrıca Sperry Equipment ve Irving uçaklarının temsilciliğini de üstlendi.
1930'ların sonları ve 1940'ların başlarında dünya etkisi altına alan, Türkiye'de de ekonomik sıkıntılara yol açan ikinci Dünya Savaşı ile sarsılıyordu. Yaşanan krizler, hammadde sıkıntıları lastik sanayisini de zorlamaya başlamıştı. Bu yıllarda TATKO'nun kurduğu kauçuk ve lastik kaplama tesisi daha sonra Goodyear Lastik Fabrikası'na dönüştürülecek ve 1967 yılına kadar faaliyetlerini sürdürecekti. 1960'larda şirket, işbirliklerini ve girişimlerini artırarak; yayın bayi ağını da genişletmeye başladı. Bu dönemde İzmit'te Goodyear Lastikleri T.A.Ş.'yi kurmak için Amerikan Goodyear International Corporation ile işbirliği yaptı. 1962 yılında Chrysler Corporation ile Gebze Çayırova'da kurulan kamyon lastiği üretim tesisi ise, Türkiye'ye ilk yerli kamyon lastiğini sunmuş oldu.
Lastik ve türevleri dışında TATKO, farklı alanlara da adım attı; Türkiye'deki ilk ve en büyük tuz rafinerisini kurarak, sofralarımızı Billur Tuz markasıyla tanıştırdı. 1980'lere gelindiğinde yine büyük bir projede, Güneydoğu Anadolu Projesi'nde (GAP), Atatürk Barajı'nın yapımındaki inşaat ve nakliye ekipmanlarını tedarik etti. Ardından bir ilk daha geldi ve çelik telli kamyon lastiklerinin Türk pazarına girmesi üzerine, TATKO, soğuk sistem kullanan ilk lastik kaplama tesisi olan TATKAP'ı kurdu. Türkiye'nin en büyük perakende lastik markası Lastik Park'ı da hayata geçirdi. 2014 yılında yeni bir ilkle %100 yerli lastik üretimine bağlanarak, 50'den fazla ülkeye ihracat yapar hale geldi.
İlk aile şirketi olarak kurulan TATKO, Osman Tevfik Bey'in izini hiç kaybetmeden, özellikle eğitim alanında sosyal sorumluluk bilinciyle hareket ederek, sanayi yatırımlarıyla Türkiye'nin kalkınmasına ve istihdama katkı sağladı. Kurduğu okullar ve destek verdiği vakıflarla ülkenin geleceğine katkıda bulunmaya devam etti. Bugün Şişli'de Osman Tevfik Yalman İlköğretim Okulu ve Kağıthane'de Kemal Halil Tanır İlköğretim Okulu, Kasımpaşa'da Ahmet Emin Yalman İlköğretim Okulu, Sanayi Mahallesi'nde Mehmet Rıfat Yalman İlköğretim Okulu özellikle bu dezavantajlı semtlerin çocuklarını topluma kazandırıyor. TATKO'nun kuruluşuna iştirak ettiği Türk Eğitim Vakfı, Hisar Eğitim Vakfı, İstanbul Kültür Sanat Vakfı, Kemal Halil Tanır Vakfı ve TEMA Vakfı da birlikte kültür ve sanatın, doğanın korunmasına ve akademik gelişime katkıda bulunuyor.
